Τα παιδιά και οι έφηβοι χρησιμοποιούν ψυχοτρόπες ουσίες για πολλούς λόγους. Μπορεί να ξεκινήσουν τη χρήση από περιέργεια ή λόγω πίεσης από τους συνομηλίκους. Συχνά, αυτοί που γίνονται τακτικοί χρήστες επιχειρούν να «λύσουν ένα πρόβλημα». Οι ουσίες τούς βοηθούν να χαλαρώσουν, να ξεπεράσουν την ανία, να ενταχθούν σε μια κοινωνική ομάδα, να ξεφύγουν από τον ψυχικό ή τον σωματικό πόνο, να διαχειριστούν τραυματικές αναμνήσεις, να καταπραΰνουν το άγχος, να καταφέρουν να κοιμηθούν, να σηκωθούν από το κρεβάτι το πρωί, να χάσουν βάρος κ.ο.κ. Η χρήση ουσιών λειτουργεί «ενισχυτικά», πράγμα που σημαίνει ότι ένα παιδί ή ένας έφηβος είναι πιθανότερο να συνεχίσει τη χρήση τους όταν πιστεύει ότι συνδράμουν στη λύση ενός προβλήματος ή ικανοποιούν μια ανάγκη του. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος, είναι σημαντικό για τους γονείς/φροντιστές να κατανοήσουν για ποιον ακριβώς λόγο αυτές οι ουσίες είναι ελκυστικές στο παιδί τους. Όταν η χρήση ουσιών είναι βαριά, είναι δύσκολο για οποιονδήποτε γονέα/φροντιστή να αντιμετωπίσει το πρόβλημα με ασφάλεια για το παιδί ή τον έφηβο, χωρίς επαγγελματική βοήθεια.

Ποια είναι τα συμπτώματα των Διαταραχών Χρήσης Ουσιών;

Ο όρος «χρήση ουσιών» χρησιμοποιείται για να συμπεριλάβει ένα ολόκληρο φάσμα χρήσης: από την αρχική χρήση έως τη συχνότερη χρήση (συνήθως με περισσότερες επιπτώσεις) και τελικά έως τον εθισμό και την εξάρτηση. Υπάρχουν πολλές επιμέρους διαταραχές χρήσης ουσιών, ανάλογα με τον τύπο της ουσίας που χρησιμοποιείται (π.χ., αλκοόλ, μαριχουάνα, συνταγογραφούμενα φάρμακα κ.λ.π.) και τις επιπτώσεις της εκάστοτε ουσίας στο άτομο. Στον πυρήνα όλων των διαταραχών, ωστόσο, βρίσκεται η προβληματική, επαναλαμβανόμενη χρήση ουσιών ή αλκοόλ που οδηγεί σε σημαντική δυσφορία ή βλάπτει σοβαρά τη ζωή του ατόμου.

Ακόμη και όταν η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών ή αλκοόλ από το παιδί ή τον έφηβο δεν έχει φτάσει στο επίπεδο της Διαταραχής Χρήσης Ουσιών, η χρήση τους μπορεί και πάλι να παρεμποδίσει τη λειτουργικότητά του σε επίπεδο καθημερινής ζωής. Η χρήση ναρκωτικών ή αλκοόλ έχει τεράστιες επιπτώσεις στη σχολική ή/και την κοινωνική λειτουργικότητα του παιδιού/εφήβου, ακόμη και όταν δεν έχει εθιστεί σε ουσίες ή δεν εμφανίζει συμπτώματα στέρησης.

Πυρηνικά συμπτώματα των Διαταραχών Χρήσης Ουσιών

Συνοδά συμπτώματα των Διαταραχών Χρήσης Ουσιών

● Το αλκοόλ ή οι ψυχοτρόπες ουσίες λαμβάνονται σε μεγαλύτερες ποσότητες και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από την αρχική πρόθεση του ατόμου

● «Λαχτάρα» ή ισχυρή επιθυμία για χρήση της ουσίας ή του αλκοόλ

● Το άτομο αφιερώνει μεγάλο μέρος του χρόνου του σε δραστηριότητες για την απόκτηση και την χρήση της ουσίας ή την ανάρρωση από τις επιπτώσεις.

● Συνεχής αδυναμία του ατόμου να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του στο σπίτι, το σχολείο ή την εργασία

● Η συνεχιζόμενη χρήση ουσιών ή αλκοόλ καταλήγει σε προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις

● Το άτομο αναπτύσσει ανοχή στην ουσία ή το αλκοόλ και χρειάζεται μεγαλύτερη ποσότητα για να επιτύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα

● Το άτομο βιώνει συμπτώματα στέρησης από την ουσία ή το αλκοόλ ή ξαναρχίζει τη χρήση τους για να αποφύγει τις συνέπειες της στέρησης

● Η χρήση και τα συμπτώματα είναι παρόντα για περίοδο 12 μηνών τουλάχιστον

● Απώλεια ενδιαφέροντος για χόμπι ή εξωσχολικές δραστηριότητες

● Σχολιασμός από εκπαιδευτικούς, συμμαθητές ή φίλους

● Αλλαγές στις φιλίες

● Εναλλαγές της διάθεσης

● Ευερεθιστότητα ή εριστικότητα

● Ασυνήθιστη ταραχή, νευρικότητα ή υπερκινητικότητα

● Ληθαργικότητα ή έλλειψη κινήτρων

● Κλειδώνει πόρτες, απαιτεί περισσότερη ιδιωτικότητα, απομονώνεται ή απουσιάζει από οικογενειακές δραστηριότητες

● Χειροτερεύουν οι βαθμοί, παραλείπει να πάει στο σχολείο ή έχει χαμηλές σχολικές επιδόσεις

● Επιρρέπεια σε ατυχήματα

● Συμμετοχή σε ριψοκίνδυνες συμπεριφορές (π.χ., σεξουαλική δραστηριότητα ή οδήγηση υπό την επήρεια)

● Δανείζεται ή κλέβει χρήματα και τιμαλφή

● Λείπουν από το σπίτι αλκοόλ ή συνταγογραφούμενα φάρμακα

Πώς διαγιγνώσκονται οι Διαταραχές Χρήσης Ουσιών;

Οι Διαταραχές Χρήσης Ουσιών μπορεί να έχουν πολλές μορφές. Για να τεθεί η διάγνωση της διαταραχής, η χρήση του αλκοόλ ή της ουσίας από ένα παιδί ή έφηβο πρέπει να δημιουργεί προβλήματα στο σχολείο, να προκαλεί κοινωνικά προβλήματα ή/και να οδηγεί σε επικίνδυνες συμπεριφορές. Η ανάπτυξη ανοχής στην ουσία (το παιδί/έφηβος χρειάζεται περισσότερη ποσότητα για να νιώσει μεθυσμένο ή «ανεβασμένο») ή/και η εκδήλωση συμπτωμάτων στέρησης, είναι επίσης ενδείξεις ότι απαιτείται επαγγελματική βοήθεια.

Ένας ψυχίατρος παιδιών και εφήβων μπορεί να κάνει κλινική εξέταση και να αξιολογήσει τόσο το παιδί ή τον έφηβο όσο και τους γονείς/φροντιστές του, ώστε διαγνώσει την Διαταραχή χρήσης ουσιών, εφόσον εκτιμήσει ότι η συμπεριφορά και τα συμπτώματά του παιδιού ή του εφήβου πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια.

Δεδομένα για τις Διαταραχές Χρήσης Ουσιών
Συχνότητα των διαταραχών παγκοσμίως	Τα ποσοστά επιπολασμού για τις Διαταραχές Χρήσης Ουσιών ποικίλλουν σημαντικά, ανάλογα με την περιοχή, την ουσία που χρησιμοποιείται και τη βαρύτητα της διαταραχής. Για παράδειγμα, οι εκτιμήσεις της συχνότητας για τους εφήβους 12-17 ετών είναι 4,6% για το αλκοόλ, 2,7-3,1% για την κάνναβη και 2,8-3,9% για τη χρήση μη φαρμακευτικώς χορηγούμενων οπιοειδών.
Επιβάρυνση της δημόσιας υγείας από τις διαταραχές στην Ελλάδα	Οι Διαταραχές χρήσης ουσιών ευθύνονται για λιγότερο από 0,03% του συνόλου των προσαρμοσμένων ως προς την αναπηρία ετών ζωής (DALYs), δηλαδή των ετών υγιούς ζωής που χάνονται στον πληθυσμό ηλικίας 5-14 ετών στην Ελλάδα. Ωστόσο, στις ηλικίες από 14-49 ετών, το αλκοόλ ευθύνεται κατά 1,45% και οι ουσίες κατά 1,93%.
Αναλογία στα φύλα	Tα συγκριτικά δεδομένα ως προς το φύλο δείχνουν ότι τα αγόρια συγκεντρώνουν περισσότερες πιθανότητες να διαγνωστούν με Διαταραχές Χρήσης Ουσιών σε σχέση με τα κορίτσια, παρ’ όλο που τα ποσοστά διαφοροποιούνται ανάλογα με την ουσία.
Ηλικία αιχμής της εμφάνισης	Η ηλικιακή αιχμή εμφάνισης τόσο της διαταραχής χρήσης της κάνναβης όσο και εκείνης του αλκοόλ είναι τα 19,5 έτη, ηλικία που συμπίπτει με την αιχμή εμφάνισης του συνόλου των Διαταραχών Χρήσης Ουσιών.
Ποσοστό περιπτώσεων που διαγιγνώσκεται πριν από την ηλικία των 18 ετών	Σύμφωνα με πρόσφατα δεδομένα, το ποσοστό των ατόμων που διαγιγνώσκονται με Διαταραχές Χρήσης Ουσιών στο σύνολό τους, πριν από την ηλικία των 18 χρόνων, είναι 15,2%. Το ποσοστό αυτό είναι χαμηλότερο από τα αντίστοιχα για τη διαταραχή χρήσης κάνναβης (17,5%) και τη διαταραχή χρήσης αλκοόλ (18,3%).

Ποιοι παράγοντες συνδέονται με τις Διαταραχές Χρήσης Ουσιών;

Ορισμένοι συνήθεις παράγοντες που συνδέονται με τις Διαταραχές χρήσης ουσιών είναι οι εξής:

Οικογενείς παράγοντες. Παρόλο που γενικά ο κίνδυνος ανάπτυξης μιας διαταραχής ποικίλλει ανάλογα με την ουσία (δηλ., αλκοόλ, κάνναβη, οπιοειδή κ.λ.π.), η έρευνα δείχνει ότι ο κίνδυνος αυξάνεται όταν στο οικογενειακό ιστορικό του παιδιού ή του εφήβου υπάρχουν προβλήματα με το αλκοόλ ή τις ουσίες.
Περιβαλλοντικοί παράγοντες. Περιλαμβάνονται η φτώχεια, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο της οικογένειας, οι πολιτισμικές στάσεις απέναντι στη μέθη, η διαθεσιμότητα αλκοόλ ή ουσιών, η χρήση ή κατάχρηση από μέλη της άμεσης οικογένειας και η κακοποίηση.

Ποιες άλλες διαταραχές συνυπάρχουν με τις Διαταραχές Χρήσης Ουσιών;

Οι Διαταραχές Χρήσης Ουσιών συχνά συνυπάρχουν με επιπρόσθετα προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως οι Αγχώδεις, Καταθλιπτικές και Διπολικές Διαταραχές, καθώς και με άλλα προβλήματα υγείας που σχετίζονται με τη χρήση ουσιών.

Πώς αντιμετωπίζονται οι Διαταραχές Χρήσης Ουσιών;

Υπάρχουν διάφορα βήματα στη θεραπευτική αντιμετώπιση μιας Διαταραχής Χρήσης Ουσιών. Τα πιο ειδικά χαρακτηριστικά της αντιμετώπισης εξαρτώνται από την σοβαρότητα και την διάρκεια της διαταραχής.

Το πρώτο βήμα στην αντιμετώπιση είναι η παροχή βοήθειας στο παιδί ή τον έφηβο ώστε να διακόψει τη χρήση της ουσίας. Σε σοβαρές περιπτώσεις εθισμού, ο ιατρός παραπέμπει το άτομο για εποπτευόμενη αποτοξίνωση, ώστε να το βοηθήσει με τα συμπτώματα στέρησης. Αυτό σημαίνει ότι το άτομο λαμβάνει υποστήριξη, όταν διακόπτει τη χρήση της ουσίας. Η διαδικασία αυτή θα μπορούσε να γίνει και κατ’ οίκον με τη χρήση αυστηρά δομημένου θεραπευτικού προγράμματος κατά τη διάρκεια της ημέρας. Εάν ο εθισμός του ατόμου προϋπήρχε για μεγάλο χρονικό διάστημα, το άτομο μπορεί να χρειάζεται να ενταχθεί σε κλειστό πρόγραμμα σε κέντρο απεξάρτησης.

Μόλις το παιδί ή ο έφηβος διακόψει τη χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών, συχνά χρησιμοποιούνται διάφορα είδη θεραπείας ταυτόχρονα, όπως:

Ατομική ψυχοθεραπεία όπου το άτομο συναντιέται με ψυχοθεραπευτή εξειδικευμένο στην κατάχρηση ουσιών
Οικογενειακή συμβουλευτική όπου όλη η οικογένεια συναντιέται με ψυχοθεραπευτή
Ομάδες αυτοβοήθειας για το παιδί ή τον έφηβο ή/και την οικογένεια

Τέλος, πολλά παιδιά με Διαταραχή χρήσης ουσιών παρουσιάζουν συγχρόνως και άλλες διαταραχές, όπως άγχος ή κατάθλιψη. Ενδέχεται ακόμη να άρχισαν τη χρήση ουσιών ή αλκοόλ για να αποφύγουν τα συμπτώματα αυτών των διαταραχών με το να μεθούν ή «να φτιάχνονται». Οι συνυπάρχουσες διαταραχές χρειάζεται να αντιμετωπιστούν θεραπευτικά ταυτόχρονα με την αντιμετώπιση της Διαταραχής χρήσης ουσιών.

Πού μπορείτε να βρείτε περισσότερες πληροφορίες

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη χρήση ουσιών και για θέματα που σας προβληματίζουν, μπορείτε επίσης να επισκεφτείτε τον συνοπτικό οδηγό «Χρήση αλκοόλ και ουσιών» στην ιστοσελίδα μας.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις επιστημονικές πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάπτυξη αυτού του οδηγού, μπορείτε να ανατρέξετε στον βιβλιογραφικό κατάλογο:

Βιβλιογραφία

Κλινική περιγραφή, συμπτώματα και διαγνωστικές πληροφορίες

American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Fifth Edition Text Revision DSM-5-TR. American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC.
Child Mind Institute. (2023, January 12). Complete guide to substance use + mental health. https://childmind.org/guide/parents-guide-to-substance-use-mental-health/
World Health Organization. (2022, February). ICD-11 for mortality and morbidity statistics. 6C40 Disorders Due to Use of Alcohol. https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/http%3a%2f%2fid.who.int%2ficd%2fentity%2f1676588433
World Health Organization. (2022, February). ICD-11 for mortality and morbidity statistics. 6C41 Disorders Due to Use of Cannabis. https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/http%3a%2f%2fid.who.int%2ficd%2fentity%2f1913137404
ICD-11 for mortality and morbidity statistics. (2022, February). Disorders Due to Substance Use. https://icd.who.int/browse11/l-m/en#/http://id.who.int/icd/entity/590211325

Δεδομένα

American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Fifth Edition Text Revision DSM-5-TR. American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC.
Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME). (2019). GBD Compare Data Visualization. Seattle, WA: IHME, University of Washington, Available from http:// vizhub.healthdata.org/gbd-compare. (Accessed 11/15/2022)
Solmi, M., Radua, J., Olivola, M., Croce, E., Soardo, L., Salazar de Pablo, G., Il Shin, J., Kirkbride, J. B., Jones, P., Kim, J. H., Kim, J. Y., Carvalho, A. F., Seeman, M. V., Correll, C. U., & Fusar-Poli, P. (2022). Age at onset of mental disorders worldwide: Large-scale meta-analysis of 192 epidemiological studies. Molecular Psychiatry, 27(1), 281–295. https://doi.org/10.1038/s41380-021-01161-7

Συνδεόμενοι παράγοντες

American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Fifth Edition Text Revision DSM-5-TR. American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC.
Arango, C., Dragioti, E., Solmi, M., Cortese, S., Domschke, K., Murray, R. M., Jones, P. B., Uher, R., Carvalho, A. F., Reichenberg, A., Shin, J. I., Andreassen, O. A., Correll, C. U., & Fusar‐Poli, P. (2021). Risk and protective factors for mental disorders beyond genetics: An evidence‐based atlas. World Psychiatry, 20(3), 417–436. https://doi.org/10.1002/wps.20894
Cragg, A., Hau, J. P., Woo, S. A., Kitchen, S. A., Liu, C., Doyle-Waters, M. M., & Hohl, C. M. (2019). Risk Factors for Misuse of Prescribed Opioids: A Systematic Review and Meta-Analysis. Annals of Emergency Medicine, 74(5), 634–646. https://doi.org/10.1016/j.annemergmed.2019.04.019
Degenhardt, L., Charlson, F., Ferrari, A., Santomauro, D., Erskine, H., Mantilla-Herrara, A., Whiteford, H., Leung, J., Naghavi, M., Griswold, M., Rehm, J., Hall, W., Sartorius, B., Scott, J., Vollset, S. E., Knudsen, A. K., Haro, J. M., Patton, G., Kopec, J., … Vos, T. (2018). The global burden of disease attributable to alcohol and drug use in 195 countries and territories, 1990–2016: A systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016. The Lancet Psychiatry, 5(12), 987–1012. https://doi.org/10.1016/S2215-0366(18)30337-7
Kendler, K. S. (2013). What psychiatric genetics has taught us about the nature of psychiatric illness and what is left to learn. Molecular Psychiatry, 18(10), 1058–1066. https://doi.org/10.1038/mp.2013.50
Nawi, A. M., Ismail, R., Ibrahim, F., Hassan, M. R., Manaf, M. R. A., Amit, N., Ibrahim, N., & Shafurdin, N. S. (2021). Risk and protective factors of drug abuse among adolescents: A systematic review. BMC Public Health, 21(1), 2088. https://doi.org/10.1186/s12889-021-11906-2

Συνυπάρχουσες διαταραχές

American Psychiatric Association. (2022). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Fifth Edition Text Revision DSM-5-TR. American Psychiatric Association Publishing, Washington, DC.
Campêlo, S. R., Barbosa, M. A., Porto, C. C., & Dias, D. R. (2021). Prevalence of comorbid substance use disorders with anxiety disorders or post-traumatic stress disorder in people seeking treatment for substance abuse: A systematic review protocol. JBI Evidence Synthesis, 19(8), 1924–1933. https://doi.org/10.11124/JBIES-20-00267
Hunt, G. E., Malhi, G. S., Lai, H. M. X., & Cleary, M. (2020). Prevalence of comorbid substance use in major depressive disorder in community and clinical settings, 1990–2019: Systematic review and meta-analysis. Journal of Affective Disorders, 266, 288–304. https://doi.org/10.1016/j.jad.2020.01.141
Hunt, G. E., Malhi, G. S., Cleary, M., Lai, H. M. X., & Sitharthan, T. (2016). Prevalence of comorbid bipolar and substance use disorders in clinical settings, 1990–2015: Systematic review and meta-analysis. Journal of Affective Disorders, 206, 331–349. https://doi.org/10.1016/j.jad.2016.07.011
Lai, H. M. X., Cleary, M., Sitharthan, T., & Hunt, G. E. (2015). Prevalence of comorbid substance use, anxiety and mood disorders in epidemiological surveys, 1990–2014: A systematic review and meta-analysis. Drug and Alcohol Dependence, 154, 1–13. https://doi.org/10.1016/j.drugalcdep.2015.05.031
Tiyatiye, B., & Akosile, W. (2022). A systematic review of prevalence of comorbid obsessive-compulsive disorders and substance use disorders in clinical settings, 1990-2021. Journal of Substance Use, 1–6. https://doi.org/10.1080/14659891.2022.2148579

Παρεμβάσεις

Austin, A. M., Macgowan, M. J., & Wagner, E. F. (2005). Effective Family-Based Interventions for Adolescents With Substance Use Problems: A Systematic Review. Research on Social Work Practice, 15(2), 67–83. https://doi.org/10.1177/1049731504271606
Crowe, M., Eggleston, K., Douglas, K., & Porter, R. J. (2021). Effects of psychotherapy on comorbid bipolar disorder and substance use disorder: A systematic review. Bipolar Disorders, 23(2), 141–151. https://doi.org/10.1111/bdi.12971
Das, J. K., Salam, R. A., Arshad, A., Finkelstein, Y., & Bhutta, Z. A. (2016). Interventions for Adolescent Substance Abuse: An Overview of Systematic Reviews. Journal of Adolescent Health, 59(4), S61–S75. https://doi.org/10.1016/j.jadohealth.2016.06.021
Pistone, I., Blomberg, A., & Sager, M. (2020). A systematic mapping of substance use, misuse, abuse and addiction prevention research: Current status and implications for future research. Journal of Substance Use, 25(3), 231–237. https://doi.org/10.1080/14659891.2019.1684583
Steele, D. W., Becker, S. J., Danko, K. J., Balk, E. M., Adam, G. P., Saldanha, I. J., & Trikalinos, T. A. (2020). Brief behavioral interventions for substance use in adolescents: A meta-analysis. Pediatrics, 146(4), e20200351. https://doi.org/10.1542/peds.2020-0351
Steele, D. W., Becker, S. J., Danko, K. J., Balk, E. M., Saldanha, I. J., Adam, G. P., Bagley, S. M., Friedman, C., Spirito, A., Scott, K., Ntzani, E. E., Saeed, I., Smith, B., Popp, J., & Trikalinos, T. A. (2020). Interventions for Substance Use Disorders in Adolescents: A Systematic Review. Agency for Healthcare Research and Quality (AHRQ). https://doi.org/10.23970/AHRQEPCCER225

Ήταν χρήσιμες αυτές οι πληροφορίες;